Türkiye’de Tasarımın Hukuki ve Ekonomik Çerçevesi

Geçmişte çoğunlukla estetik bir unsur olarak değerlendirilen tasarım, günümüzde küresel rekabetin belirleyici unsurlarından biri haline gelmiş; yalnızca ürünün dış görünümünü değil, aynı zamanda işletmelerin pazar başarısını ve sürdürülebilir büyüme kapasitesini doğrudan etkileyen stratejik bir değer olarak konumlanmıştır. Bu dönüşüm, 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu (SMK) ile hukuki zemine taşınmış; tasarım, ekonomide katma değer yaratan bir yatırım olarak tanımlanmıştır (Ondokuz Mayıs Üniversitesi, n.d.; Sayıştay Dergisi, n.d.).

Küresel örnek olarak Ap͏ple͏, IKEA ve BMW gibi f͏irmaları͏n tasarım stratejilerine bakıldığında, tasarımın işlevsel üstünlüğünün ö͏tesi͏n͏de marka͏ kiml͏iği ve ͏f͏ikri mülk͏iyet korumas͏ıyla ͏önemli değer yarattığı görülmektedir. Türkiye açısından da düşük/orta teknoloji üretiminden yüksek katma değerli üretim͏e geçiş hedefi tasarımın Ar-Ge ve ihracat politikaları͏yla bütünleşmesini gerekli kılmakt͏adır (TSKB, 2024). Ancak ͏bu süreç͏te hukuki güvence sağla͏nmadığında tasarı͏mlar t͏aklitlerle değerini hızla kaybetmek͏tedir (SIMAJ, n.d.).

Tür͏kiye’de tas͏arım͏lar için yenilik ve farklılık şartları aranmaktadır. Bu koşullar yalnızca ͏görse͏l ͏çeşitliliği değil, ay͏nı zamanda p͏azarda öne͏mli bir yenilik oluşturmayı ͏gerektirir. Tescil edilmeyen tasarımlar, kopyalama ͏ve dava tehlikeleri yü͏zünden b͏üy͏ük ͏ekonomik kayıp͏lar yaşa͏makt͏adır.

Tasarım Farkındalığı Ekosistemi: Devlet, Üniversiteler ve Meslek Kuruluşları

Türkiye’de tasarım bilincinin gelişimi, 554 sayılı KHK’dan 6769 sayılı SMK’ya geçişle önemli bir evrim yaşamıştır (Ondokuz Mayıs Üniversitesi, n.d.; SIMAJ, n.d.).

Bu noktada ekosistem aktörlerinin rolü kritik öneme sahiptir. Tasarım farkındalığının artması için ekosistemin tüm aktörlerinin koordineli çalışması gerekir.

Türkiye’de tasarım farkındalığının artırılması için devlet, üniversiteler ve meslek kuruluşları çeşitli stratejiler geliştirmektedir. Mevcut durumda Türkiye’de, 2008/2 sayılı Tebliğ çerçevesinde tasarımcı şirketleri, tasarım ofisleri ve işbirliği kuruluşlarının gerçekleştireceği tanıtım, reklam, pazarlama, istihdam, patent, faydalı model ve endüstriyel tasarım tesciline ilişkin harcamaları desteklenmektedir. Üniversiteler, tasarım ve mühendislik bölümlerinde fikri mülkiyet ve tasarım odaklı düşünme derslerini müfredatlarına dahil ederek öğrencilere bu alandaki farkındalığı kazandırmaktadır. Meslek kuruluşları ise tasarımcıların mesleki davranışlarını ve etik standartlarını belirleyerek meslek saygınlığını artırmayı hedeflemektedir. TÜRKPATENT, yalnızca tescil sürecini yürütmekle kalmayıp başvuru kılavuzları, işlem ücretleri (TÜRKPATENT, n.d.-c), uluslararası tescil bilgilendirmeleri (TÜRKPATENT, n.d.-b) ve WIPO iş birliğiyle arabuluculuk gibi alternatif çözüm yolları sunarak hukuki olgunluğu artırmaktadır (TÜRKPATENT, n.d.-d).   Ancak günümüzde tescil edilen tasarımların uluslararası pazarlara taşınmasında hâlâ sınırlı ilerleme kaydedilmiştir (TÜRKPATENT, n.d.-b). Bununla birlikte, Türkiye’de endüstriyel tasarım bilinci hâlâ coğrafi işaretler gibi geleneksel ve kültürel ürünlerin gölgesinde kalmaktadır (ör. Taşköprü Sarımsağı, Kars Kaşarı) (TÜRKPATENT, n.d.-a). Bu durum, tasarım farkındalığı çalışmalarının yalnızca kültürel mirasa odaklanmakla sınırlı kalmaması, aksine endüstriyel ve teknolojik tasarım alanlarında da görünürlüğü artıracak stratejilerle desteklenmesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Özellikle sanayi ürünlerinin tasarım değeri ve inovasyon potansiyeli, toplumun ve sektörlerin  ilgisini çekebilecek şekilde öne çıkarılmalıdır; böylece hem işletmelerin rekabet gücü hem de ulusal ekonomik katma değer artırılabilir.

Tasarımın Rekabet Faktörü Olarak Önemi

Günümüzde tasarım, yalnızca bir estetik tercih değil; markalar için küresel ölçekte rekabet avantajı sağlayan temel bir stratejik araçtır. Dünya Ekonomik Forumu (2023) verilerine göre, tasarım odaklı inovasyon süreçlerine yatırım yapan şirketler, geleneksel üretim odaklı şirketlere kıyasla %32 daha yüksek pazar payı kazanmıştır.

Türkiye bağlamında, beyaz eşya ve mobilya sektörleri somut örnekler sunmaktadır.

– Arçelik, kullanıcı deneyimine odaklanan yenilikçi ürün tasarımları sayesinde Avrupa pazarında farklılaşmış, yalnızca teknolojiyle değil tasarımla da rekabet avantajı yaratmıştır.

– Yataş ve Kelebek Mobilya gibi markalar, tasarım odaklı ürün geliştirme stratejileriyle global fuarlarda yer alarak marka bilinirliğini artırmış ve uluslararası müşteri kitlesine erişim sağlamıştır.

Buna karşın, tasarımı sadece “görsellik” boyutuyla ele alan ve tescil süreçlerine yatırım yapmayan firmalar, hem taklit riskleri hem de fiyat odaklı rekabet baskısı altında kalmaktadır. Bu durum, tasarımın yalnızca bir yaratıcı süreç değil, aynı zamanda ticari yaşam döngüsünün tamamını kapsayan bir yönetim konusu olduğunu ortaya koymaktadır. Kurumsal düzeyde en büyük engel, tasarımın hukuki korumasının hâlâ bir “gider” kalemi olarak görülmesidir. Oysa tasarım, yalnızca pazarlama avantajı sağlamakla kalmayıp, korunması gereken stratejik bir kaynak olarak ele alınmalıdır. Bu algı eksikliği, hem tescil sayılarının düşük kalmasına hem de ihtilafların yönetiminde sorunların ortaya çıkmasına yol açmaktadır. Dolayısıyla tasarımın korunması yalnızca tescil anıyla sınırlı değil, ürünün tüm ticari yaşam döngüsüne yayılması gereken stratejik bir yönetim konusudur.

Sonuç

Türkiye’de tasarım farkındalığı yolculuğu, yalnızca hukuki düzenlemelerle değil, devlet, üniversiteler, meslek kuruluşları ve özel sektörün ortak çabalarıyla ilerleyebilir. Tasarımın ekonomik değerinin fark edilmesi ve etkin hukuki koruma stratejileriyle desteklenmesi, ülkenin küresel rekabette güçlenmesi açısından kritik öneme sahiptir.

KOBİ’ler için erken tescil stratejileri ve çoklu başvuru yöntemleri ekonomik koruma sağlarken, tasarımcılar için fikri mülkiyet eğitimi, yaratıcılığın kalıcı ve sürdürülebilir ekonomik değere dönüşmesi açısından vazgeçilmezdir. Tasarımın yalnızca estetik bir değer değil, aynı zamanda ekonomik ve stratejik bir varlık olarak görülmesi, Türkiye’nin uluslararası pazarlarda daha güçlü bir konuma ulaşmasının anahtarıdır.

Kaynakça

Budak Fikri Mülkiyet. (n.d.). Fikri mülkiyet uyuşmazlıklarının ulusal ve uluslararası düzeyde çözülmesi.

İnalkaç, D. (n.d.). Fikri mülkiyet uyuşmazlıklarında arabuluculuk.

Ondokuz Mayıs Üniversitesi. (n.d.). Ünite 4: Endüstriyel tasarım hukuku.

Sağlam Patent. (n.d.). Tasarım tescil süreci.

Sayıştay Dergisi. (n.d.). Endüstriyel tasarım ve patent ilişkisi (Sayı: 33).

SIMAJ Fikri Mülkiyet. (n.d.). Türkiye’de endüstriyel tasarım tescil başvurusu.

Türkiye Sınai Kalkınma Bankası (TSKB). (2024). Büyüme raporu, 1Ç 2024.

Türk Patent ve Marka Kurumu (TÜRKPATENT). (n.d.-a). Coğrafi işaretler başarı hikâyeleri.

Türk Patent ve Marka Kurumu (TÜRKPATENT). (n.d.-b). Tasarım bilgilendirme (Uluslararası tasarım tescili).

Türk Patent ve Marka Kurumu (TÜRKPATENT). (n.d.-c). Tasarım (işlem ücretleri).

Türk Patent ve Marka Kurumu (TÜRKPATENT). (n.d.-d). Fikri mülkiyet ve Ar-Ge: Alternatif uyuşmazlık çözüm yoluyla uyuşmazlıkların çözümü etkinliği.